Parter kamienicy przy ul. Szewskiej 7 w
Krakowie
w sierpniu 2008 r.
Pamiątkowa płyta na ścianie kamienicy przy ul. Szewskiej 7 w
Krakowie
Stanisław Pyjas (ur.
4 sierpnia
1953
w
Żywcu
, zm.
7 maja
1977
w
Krakowie
) – działacz opozycyjny okresu
PRL
, student filologii polskiej i filozofii
Uniwersytetu Jagiellońskiego
. Jego śmierć w tajemniczych okolicznościach kilka dni przed
juwenaliami
wstrząsnęła środowiskiem akademickim
Krakowa
i Polski[1]. Jest pochowany na cmentarzu w
Gilowicach
.
Działalność opozycyjna
W latach 1976-1977 spontanicznie włączył się do organizowania protestów przeciwko represjom władzy wobec robotników
Radomia
i
Ursusa
. Współpracował z
Komitetem Obrony Robotników
. Zginął wskutek pobicia 7 maja 1977 w kamienicy przy ulicy Szewskiej 7 w Krakowie. Zdaniem ówczesnych władz śmierć nastąpiła w wyniku upadku ze schodów. Natomiast według środowisk opozycyjnych, Pyjas zmarł wskutek pobicia przez funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa. Pochowano go na cmentarzu w
Gilowicach
.
Głównym źródłem informacyjnym
Służby Bezpieczeństwa
na temat Stanisława Pyjasa był jego bliski kolega i działacz SKS
Lesław Maleszka
, występujący jako
TW
"Ketman" i TW "Return"(późniejszy długoletni dziennikarz
Gazety Wyborczej
).
23 września 2006 Stanisław Pyjas został pośmiertnie odznaczony przez Prezydenta RP
Lecha Kaczyńskiego
Krzyżem Komandorskim
Orderu Odrodzenia Polski
.
Studencki Komitet Solidarności
Śmierć Pyjasa wywołała masowe demonstracje studentów ("Czarny Marsz") i wezwania do bojkotu
juwenaliów
. Wieczorem 15 maja 1977 (na zakończenie "Czarnego Marszu") pod
Wawelem
odczytano deklarację zawiązującą
Studencki Komitet Solidarności
w Krakowie i wzywającą do ujawnienia winnych zbrodni. Była to pierwsza tego rodzaju organizacja w Europie Wschodniej.
Śledztwo w sprawie przyczyn śmierci
Sprawcy do dzisiaj nie zostali odnalezieni, a śledztwo
milicji
i
prokuratury
nie doprowadziło do niczego. Według oficjalnej wersji przyczyną śmierci Stanisława Pyjasa był upadek ze schodów. Podstawą do tej tezy była ekspertyza biegłego sądowego prof.
Zdzisława Marka
, który w 1991 został decyzją rektora Akademii Medycznej pozbawiony funkcji kierownika Katedry Medycyny Sądowej za "naruszenie norm etycznych w działalności opiniodawczej". Prof. Marek podtrzymał wersję o upadku ze schodów w wydanej w 2009 roku książce "Głośne zdarzenia w świetle medycyny sądowej"[2]. Na początku lat 90. prof. Marek, nie wiedząc, że jest nagrywany, w rozmowie telefonicznej z dziennikarką radiową, przyznał iż „ktoś Pyjasowi dał po mordzie.. ale ja nie wiem kto…”[3]. Z kolei w 2009 będąc przesłuchiwanym przez
IPN
zeznał, że w ogóle nie prowadził oględzin zwłok, a jedynie podpisał się pod raportem przygotowanym przez inne osoby[4].
Śledztwo wznowione w 1991 wykazało, że Pyjas został śmiertelnie pobity. Jednak z powodu braku możliwości wykrycia sprawcy umorzono je ponownie w 1999. Po śmierci Pyjasa jego przyjaciel
Bronisław Wildstein
podając się za krewnego Pyjasa obejrzał zwłoki, które nosiły ślady charakterystyczne dla brutalnego pobicia[3]. Za najbardziej prawdopodobny wątek uznano wtedy pobicie, na polecenie SB, przez byłego boksera
Cracovii
Mariana Węclewicza, który wkrótce po śmierci Pyjasa zginął w zamachu. W dokumentach śledztwa zachowała się notatka mówiąca wprost o zleceniu Marianowi Węclewiczowi przez agenta SB ps. "Janek" pobicia Pyjasa. Oficer SB, który prawdopodobnie zlecał to zadanie zmarł na zawał serca.
W lipcu 1977 w Zalewie Solińskim znaleziono zwłoki Stanisława Pietraszki, który jako ostatni widział Pyjasa żywego i sporządził portret pamięciowy prawdopodobnego zabójcy i który według wszelkich poszlak również został zamordowany[5][6]. Poszlaki te, to oprócz tego, że jego przyjaciele twierdzili, iż miał lęk przed wodą - to okoliczności znalezienia ciała. Pietraszko 30 lipca zatrzymał się na polu namiotowym nad Zalewem Solińskim. O zmroku wyszedł nad Zalew umyć się. Ciało znaleziono przypadkiem, pływające w trzcinach, 1 sierpnia. Zdaniem specjalistów w dziedzinie medycyny sądowej, do których KOR zwrócił się o konsultację - gdyby Pietraszko utopił się, ciało wypłynęłoby na powierzchnię nieco później, na skutek procesów rozkładowych. To, że pływało na powierzchni 1 sierpnia, budzi przypuszczenie, iż w płucach znajdowało się powietrze, nie woda. Mogłoby to wskazywać na wrzucenie do wody zwłok, po śmierci innego rodzaju niż utopienie”.[7]
We wrześniu 2008 chęć złożenia zeznań złożył zamieszkały w
USA
Wojciech Radomski, który był jednym z kolegów towarzyszących Pyjasowi w dniu śmierci[8].
Przeprowadzona w 2010 roku
ekshumacja
zwłok Pyjasa i przeprowadzona ponownie sekcja wykazała obrażenia ciała, których nie opisano w raporcie z 1977 roku[9].
Postępowanie o utrudnianie śledztwa
Jednocześnie prokuratura w 1999 rozpoczęła postępowanie o utrudnianie śledztwa w sprawie śmierci Stanisława Pyjasa. Akt oskarżenia objął 4 osoby:
- byłego inspektora Wydziału Inspekcji Biura Śledczego
MSW
Zbigniewa K.;
- byłego naczelnika Wydziału III Operacyjnego Komendy Wojewódzkiej MO w Krakowie Jana B.;
- byłego dyrektora Biura Śledczego MSW Tadeusza K.;
- gen.
Bogusława Stachurę
.
Dążyli oni do tego, by śledztwo wykazało iż przyczyną śmierci był nieszczęśliwy wypadek. Podali w śledztwie informacje, jakoby Pyjas nie był "w kręgu zainteresowań SB" i jednocześnie zatajali informację o typowaniu sprawcy pobicia oraz kierowali śledztwo na fałszywe tory.
Filmy
- Film produkcji fińskiej pt. "Śmierć studenta", reż. Jarmo Jaaskelainen, 1977.
- Sfabularyzowane śledztwo w sprawie morderstwa Stanisława Pyjasa przedstawia film
Krzysztofa Krauzego
"
Gry uliczne
" (Uwaga! Przedstawione w tym filmie osoby są fikcyjne i nie mają żadnego powiązania z sprawą śmierci Pyjasa.)
- W czerwcu 2008 stacja
TVN
wyświetliła film dokumentalny "
Trzech kumpli
" poświęcony inwigilacji przez
SB
środowiska Pyjasa oraz jego śmierci[3]. Film opisuje m.in. agenturalną działalność
Lesława Maleszki
oraz hipotezę, według której Pyjas został zabity gdy zaczął podejrzewać Maleszkę o donosicielstwo. SB miała podjąć decyzję o jego likwidacji w celu ochrony Maleszki, który był jednym z najbardziej wartościowych
współpracowników
[10][11].
Przypisy
- ↑
Stanisław Pyjas, STOWARZYSZENIE maj 77
- ↑
Skandal wokół kolejnej wersji śmierci Pyjasa
. Rzeczpospolita, 16 lutego 2009.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 Ewa Stankiewicz, Anna Ferens:
Trzech kumpli
.
TVN
, 2008.
- ↑ Marta Paluch:
Zmiana zeznań w sprawie śmierci Pyjasa
. Polska The Times, 6 kwietnia 2009.
- ↑
Polska Dziennika Zachodni Smutek nad grobem Stanisława Pyjasa, 7.05.2007
- ↑
Henryk Głębocki Jak zamordowano Pyjasa, Dziennik 7.05.2007
- ↑ [(Jan Józef Lipski „KOR”]
- ↑
Kolega Pyjasa: teraz chcę zeznawać
. Gazeta Krakowska, 2 września 2008.
- ↑
Ekshumacja ujawniła nieznane rany na ciele Pyjasa
. Rzeczpospolita, 2010.
- ↑
"Hipoteza, że Pyjas zginął przez Maleszkę jest prawdopodobna"
. Dziennik, 2008-06-25.
- ↑
Maleszka: mogłem mieć związek ze śmiercią Pyjasa...
. Gazeta.pl, 2008-06-25.